- εγκυκλοπαιδεία
- Έργο που περιέχει σε αλφαβητική σειρά, συνήθως σε περισσότερους από έναν τόμους, συνοπτική έκθεση του συνόλου των ανθρώπινων γνώσεων ή και των γνώσεων που ανάγονται σε ορισμένη επιστήμη. Οι ε., αντίθετα από τα λεξικά, δεν περιορίζονται στη λεξιλογική σημασία των όρων, αλλά πραγματεύονται με εμπεριστατωμένο τρόπο το κάθε λήμμα.
Ιστορία. Για τους αρχαίους Έλληνες ο όρος εγκύκλιος παιδεία, από τον οποίο προήλθε αργότερα η λέξη ε., σήμαινε το σύνολο των γενικών γνώσεων που έπρεπε να κατέχει κάθε μορφωμένος άνθρωπος. Περιλάμβανε τη γραμματική, τη μουσική, τη γεωμετρία, τη γυμναστική και την αστρονομία, δηλαδή τα μαθήματα εκείνα που τα θεωρούσαν ελευθέριες τέχνες. Ένα από τα παραδείγματα ε., με την έννοια που έδιναν οι Έλληνες σε αυτό τον όρο, είναι το Disciplinarum libri IX του Λατίνου Τερέντιου Ουάρονα (116-27 π.Χ.). Στον Μεσαίωνα πολυάριθμοι κατάλογοι και συλλογές, αρχικά χωρίς καμία μέθοδο και αργότερα με κάποια συστηματοποίηση έστω και αυθαίρετη, προσπάθησαν να συγκεντρώσουν σε ένα μοναδικό έργο το σύνολο των ανθρώπινων γνώσεων. Οπωσδήποτε ούτε στην αρχαιότητα ούτε στον Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τον όρο ε. με τη σημερινή έννοια και ακόμα λιγότερο ως τίτλο ενός συγκεκριμένου έργου. Δεν είναι βέβαιο ποιος επινόησε τη λέξη από τον ελληνικό όρο, αν και συνήθως αναφέρεται το όνομα του σερ Τόμας Έλιοτ (The Covernour, 1531). Ο πραγματικός πάντως δημιουργός της λέξης, η οποία, με τη μεταβολή της αρχαίας σημασίας της, κατέληξε να υποδηλώνει ένα από τα πιο χαρακτηριστικά επιτεύγματα των νεότερων χρόνων, υπήρξε ασφαλώς ο Ραμπελέ, ο οποίος στο έργο του Γαργαντούας και Πανταγκρουέλ (1532) βάζει τον Τομάστ να λέει κατάπληκτος από την παντογνωσία του Πανούργου: «Αυτός μου άνοιξε την αληθινή άβυσσο της εγκυκλοπαίδειας».
Το 1541, σε ένα έργο του Φλαμανδού Γιοακίμ Ρίνγκελμπεργκ, η λέξη εμφανίζεται (για πρώτη φορά σε έναν τίτλο) εκλατινισμένη και με την παραλλαγή –που έμεινε ύστερα στην αγγλική γλώσσα– cyclopaedia. Ύστερα από αρκετά χρόνια–το 1559– ο όρος encyclopaedia εμφανίζεται πολλές φορές σε ένα έργο του Πάουλους Σκαλίγκιους (Encyclopaedia seu orbis disciplinarum, tam sacrarum quam prophanum epistemon). Ωστόσο, εκείνος που άνοιξε τον δρόμο σε ε. άξιες του ονόματός τους ήταν ο Βάκων, ο οποίος καθόρισε τις αρχές της ταξινόμησης των επιστημών, σπέρνοντας τον γόνιμο σπόρο που θα οδηγούσε αργότερα σε τόσο μεγάλα επιτεύγματα. Ο πρώτος που τύπωσε με αλφαβητική σειρά μία ε. σύγχρονου τύπου ήταν ένας Ιταλός, ο διάσημος χαρτογράφος Βιτσέντσο Μάρκο Κορονέλι, ο οποίος το 1701 εξέδωσε τον πρώτο τόμο της Γενικής θρησκευτικής και λαϊκής βιβλιοθήκης, που είχε προβλεφθεί να ολοκληρωθεί σε 45 τόμους.
Πρόδρομος της ε. σύγχρονου τύπου, η οποία είχε αλφαβητική ταξινόμηση, είναι η γαλλική Εγκυκλοπαίδεια (Encyclopédie) (βλ. λ.). Σε αυτήν οφείλεται το ότι σήμερα με τον όρο ε. εννοούμε ένα συλλογικό έργο με πολλούς συνεργάτες διαφόρων ειδικοτήτων, καθένας από τους οποίους, ακολουθώντας συγκεκριμένο σύστημα και οδηγίες, προσφέρει τη δική του συμβολή. Σχεδόν την ίδια περίοδο εκδόθηκε η Βρετανική εγκυκλοπαίδεια, η οποία, από την α’ έκδοσή της που έγινε το 1768-71, είχε να επιδείξει έναν δικό της, πρωτότυπο χαρακτήρα.
Το 1781 στη Γαλλία με το ίδιο υλικό της Eγκυκλοπαίδειας ο εκδότης Σαρλ Ζοζέφ Πανκούκ ανέλαβε να εκδώσει μια μεγάλη μεθοδική ε.: 166 τόμοι, από τους οποίους οι 40 περιλάμβαναν άτλαντες και πίνακες, που η εκτύπωσή τους ολοκληρώθηκε το 1832. Ο κάθε τόμος έπρεπε να πραγματεύεται ένα ιδιαίτερο θέμα και γι’ αυτό κλήθηκαν να συνεργαστούν οι σπουδαιότερες πνευματικές προσωπικότητες της εποχής. Τον 19o αι. πολλαπλασιάστηκαν στη Γαλλία και αλλού τα έργα που –με ορισμένους μεθοδολογικούς κανόνες ή αλφαβητικά– φιλοδοξούσαν να δώσουν συνοπτικά το σύνολο των ανθρώπινων γνώσεων. Τον 20ό αι. δεν υπήρχε σχεδόν χώρα που να μη διαπίστωνε την ανάγκη μιας μεγάλης εθνικής ε. Στην Ελλάδα το 1926 ξεκίνησε η έκδοση της Μεγάλης ελληνικής εγκυκλοπαίδειας και το 1927 του Εγκυκλοπαιδικού λεξικού Ελευθερουδάκη. Στην Ιταλία η έκδοση της Ιταλικής εγκυκλοπαίδειας άρχισε το 1925 από τον εκδότη Τρεκάνι και φέρει το όνομά του. Για τις ισπανόφωνες χώρες άριστη ε. είναι η ευρωαμερικανική Παγκόσμια εικονογραφημένη εγκυκλοπαίδεια, που είναι γνωστή ως Espasa - Calpe, από την ονομασία του εκδοτικού οίκου. Αποτελείται από 70 τόμους εκτός από τα παραρτήματα, τα ευρετήρια και τα συμπληρώματα. Οι χώρες που μιλούν την πορτογαλική γλώσσα αντιπροσωπεύονται από τη Μεγάλη πορτογαλική και βραζιλιανή εγκυκλοπαίδεια. Το Βέλγιο εξέδωσε το 1938 τη Βελγική Εγκυκλοπαίδεια. Στις ΗΠΑ εκδόθηκε η Αμερικανική εγκυκλοπαίδεια σε 30 τόμους και στην πρώην ΕΣΣΔ οι 53 τόμοι της Μεγάλης σοβιετικής εγκυκλοπαίδειας (1957-60). Στην Ουγγαρία, σημαντική υπήρξε η έκδοση του αξιόλογου εξάτομου Ουγγρικού λεξικού (1961-62). Μεγάλες ε. έχουν εκδοθεί, επίσης, στην Πολωνία, στη Ρουμανία και στην Τσεχοσλοβακία. Στη Γερμανία, η οποία ήδη από τον 18o αι. ανέπτυξε σημαντική παράδοση στον τομέα των ε., έχουν εκδοθεί τα έργα Μεγάλο Μπροκχάους, Εγκυκλοπαίδεια Μπροκχάους, σε 20 τόμους, Ο Νέος Χέρντερ σε 6 τόμους.
Το εγκυκλοπαιδικό λεξικό, είδος που διαφέρει από τις ε., εγκαινίασε μία νέα εποχή στον τομέα προσφοράς της γνώσης και της πληροφορίας. Το γαλλικό Μεγάλο παγκόσμιο λεξικό του 19ου αι., που εξέδωσε ο Πιερ Λαρούς από το 1866 έως το 1870, αποτελεί τη βάση και το πρότυπο ολόκληρης της παραγωγής των ομώνυμων εγκυκλοπαιδικών λεξικών. Στη Γαλλία, ωστόσο, χώρα στην οποία είναι ριζωμένη η παράδοση ε. μεγάλου μεγέθους, εμφανίστηκε πάλι ο τύπος της μεθοδικής ε. με την 21τομη Γαλλική εγκυκλοπαίδεια, της οποίας η έκδοση άρχισε το 1935 και τελείωσε το 1962. Κάθε τόμος πραγματεύεται έναν ιδιαίτερο κλάδο του επιστητού, με μονογραφίες διάσημων συγγραφέων, πλούσια εικονογράφηση και σελίδες που μπορούν να αντικατασταθούν κάθε φορά που διαπιστώνεται η ανάγκη της ενημέρωσης. Το 1955 άρχισε επίσης να εκδίδεται η Εγκυκλοπαίδεια της Πλειάδας, υπό τη διεύθυνση του Ραϊμόν Κενό.
Η συνεχής και αλματώδης εξέλιξη των επιστημών κατά τα τελευταία χρόνια οδήγησε στην έκδοση ειδικών ε. ή λεξικών της κάθε επιστήμης, πολύτομων τις περισσότερες φορές, για παράδειγμα των μαθηματικών, της βιολογίας κλπ., όπου βρίσκεται συγκεντρωμένο καθετί σχετικό με αυτή την επιστήμη. Από την άλλη πλευρά, η αλματώδης εξέλιξη των εκτυπωτικών μέσων οδήγησε στη δημιουργία του νέου τύπου ε., που διακρίνεται από τα εξής βασικά χαρακτηριστικά: περιέχει τα ουσιώδη στοιχεία των γνώσεων και τα διαπραγματεύεται με ακρίβεια και με διαύγεια· διαφέρει επίσης ριζικά από τον κλασικό τύπο ε. ως προς τη μορφή, με την πλούσια έγχρωμη εικονογράφηση και τα επιστημονικά σχηματικά διαγράμματα που περιέχει, την καθαρότητα της εκτύπωσης και το εύχρηστο σχήμα.
Εικονογραφημένη σελίδα στην α’ έκδοση της «Εγκυκλοπαίδειας» (1751).
Ο Ντ’ Αλαμπέρ διαβάζει την «Εγκυκλοπαίδεια» στο σπίτι της μαντάμ Ζοφρέν, σε πίνακα του Α. Λεμονιέ. Με τις συγκεντρώσεις αυτές, οι εγκυκλοπαιδιστές κέρδισαν τις πρώτες επιδοκιμασίες του κοινού.
Προμετωπίδα της α’ έκδοσης της «Εγκυκλοπαίδειας» (1751), που υπήρξε το μεγαλύτερο πολιτιστικό επίτευγμα του 18ου αι.
Η πρώτη έκδοση της εγκυκλοπαίδειας «Δομή», το 1969.
* * *και εγκυκλοπαίδεια (AM ἐγκυκλοπαιδεία)νεοελλ.1. βιβλίο, σε σειρά τόμων συνήθως, που περιέχει συνοπτικά τις ανθρώπινες γνώσεις σε όλους τους τομείς2. έργο που ασχολείται με ειδική επιστήμη («στρατιωτική, ιατρική εγκυκλοπαίδεια»)αρχ.-μσν.εγκύκλιος παιδεία.[ΕΤΥΜΟΛ. Μεταφορά στα Ελληνικά ξεν. όρου (πρβλ. γαλλ. encyclopedie < μτγν. ελλ. εγκύκλιος παιδεία)].
Dictionary of Greek. 2013.